పెదిమలు తగిలి తగలని పద్యం

సాహితీమిత్రులారా!

పెదవితో పలికే హల్లు(అక్షరం),

పెదవితో పలకని హల్లు(అక్షరం)

ఈ విధంగా ఒకదాని తరువాత ఒకటి కూర్చితే

అది సౌష్ఠ్యనిరోష్ఠ్య (ఓష్ఠ్యనిరోష్ఠ్య) సంకర చిత్రం అవుతుంది.

ఈ శ్లోకం చూడండి.

భోగి భోగాభోగభూరే పుణ్యేముక్తే: వురేవుషి

భూరి బోధముదం భూతిం పుష్యభోన: పున: పున:

                    (అలంకారశిరోభూషణే శబ్దాలంకారప్రకరణం-23)

(ఓ రంగనాథా మాకు జ్ఞానానందాన్నీ,

ఐశ్వర్యాన్నీ ఇచ్చి మాటిమాటికీ పుష్టిని ఇమ్ము.)

ఈ శ్లోకంలో ఒక ఓష్ఠ్యాన్ని, ఒక నిరోష్ఠ్యాన్నీ క్రమంగా

ఒకదాని తరువాత ఒకటిగా కూర్చారు.

అంటే శ్లోకంలోని 32 అక్షరాల్లో 16 ఓష్ఠ్యాక్షరాలు,

16 నిరోష్ఠ్యాక్షరాలు ఉన్నాయి గమనించండి.

 కొమ్ములు - వట్రువసుడుల పద్యం

సాహితీమిత్రులారా!

మనం క్రితం తలకట్లు, గుడులు, కొమ్ములు, ఏత్వాలు,

ఐత్వాలతో మాత్రమే కూర్చిన పద్యలను చూచినాము.

ఇపుడు కొమ్ములు - వట్రువసుడుల పద్యం చూద్దాం.

ఇది విక్రాల శేషాచార్యులవారి

శ్రీవేంకటేశ్వర చిత్రరత్నాకరములోనిది.

శుక్రుఁడు శుక్రుఁడు నుగ్రుఁడు శుభుఁడు గుహుఁడు

మునులు గురుఁడును సుగుణు లున్ముదులు బుధులు

సుధులు గురువులు పుణ్యులు శ్రుతులు సుతులు

కృతులు నుతులు నుడువుదురు కృష్ణు ధృష్ణు

(ఉన్ముదులు - పుట్టిన సంతోషంగలవారు,

సుతులు - పుత్రులైన బ్రహ్మ, మన్మథులు)

 సప్తస్వరాలతో పద్యం

సాహితీమిత్రులారా!

సంగీతంలో స,రి,గ,మ,ప,ద,ని -

అని 7 స్వరాక్షరాలున్నాయి కదా!

సంగీతంలో వాటికి రాగానుకూలంగా

ఈ అక్షరాలను దీర్ఘాలుగా, హ్రస్వాలుగా 

కూడా వాడుతారు సంగీతం తెలిసిన వారికి

దానిలోని ఆనందం అర్థమౌతుంది. 

కాని ఈ అక్షరాలను ఉపయోగించి

సరస్వతీ కంఠాభరణంలో ఒక శ్లోకం ఉంది

సా మమారిధమనీ నిధానినీ

సామధామ ధనిధామ సాధినీ

మానినీ సగరిమా పపాపపా

సాపగా సమసమాగమాసమా

                                        (సరస్వతీకంఠాభరణమ్- 4-265)

నదీతుల్యమైన క్షణిక సమాగమాగమము కలదియు,

సాటిలేనిదియు, నవనిధులను కలుగజేయునదియు,

కాంతికి నెలవైనదియు, ధనికులకు

తేజస్సును సంతరించునదియు, అర్చనయోగ్యయు,

గౌరవవంతురాలును, పాపరహితులను పాలించునదియు

నైన లక్ష్మిదేవి నాకు అరిధమని(శత్రుసంహారిణి)యగుగాక!

- అని భావం.

(సా = స + అ;  విష్ణువుతో కూడినది  - లక్ష్మిదేవి)

అలాగే ఈ స్వరాలను ఉపయోగించి పద్యం

వ్రాశాడొకకవి చూడండి ఆ పద్యం -

మా పని మీ పని గాదా

పాపమ మా పాపగారి పని నీ పనిగా

నీ పని దాపని పనిగద

పాపని పని మాని దాని పని గానిమ్మా

పైశ్లోకమునందు పద్యమునందు

సప్తస్వాలను మాత్రమే

ఉపయోగించి వ్రాయటం విశేషం..

''తిరుకాళత్తి'' కి సంక్షిప్తమైన పేరు తిక్కన

సాహితీమిత్రులారా!

కపిలవాయి లింగమూర్తి వారి 

ఆర్యా శతకంలోని పద్యం

సూత్రపడ ప్రాత క్రొత్తలు

ధాత్రిని వృద్దాదిపంక్తి దనరిన యజ్వన్

పాత్రున్ తిక్క మనీషిత్రి

నేత్రున్ కవి పద్మభవు గణించెద నార్యా

తిక్కన తండ్రి కొమ్మనమంత్రి. ఆయన మనుమసిద్ధి ఆస్థానంలో

ఉండేవాడు. అతని తండ్రిపేరు తిరుకాళత్తి విభుడు. ఆనాటి మంత్రులకు తమసంతానానికి తమ ప్రభువుల పేర్లు, వారి తండ్రులపేర్లు పెట్టుకునే ఆచారం కాబట్టి కొమ్మన తన కుమారునికి తిరికాళత్తి పేరుకు సంక్షిప్తమైన తిక్కన అనే పేరును తనకుమారునికి పెట్టుకున్నాడని చారిత్రకుల అభిప్రాయం.

అలాగే కొందరు పండితులు తిగ + కన్ను = అనే ఈశ్వరవాచకం నుండి సాధించినారు. తిగకన్న ప్రాతాది సూత్రంలో గకారలోపం క్రొత్త శబ్దం కనకనే సూత్రంతో కకారానికి ద్విత్వం కలిగి తిక్కన్ను కాగా అది వృద్దాదిగణంలో చేరినదై తర్వాత ఉత్వం లోపించి అకారాంతంగా నిలిచి తిక్కన అయిందని తమాషాగా ఒకపుడు సాధించినారు కాని ఇది నిజంకాకున్నా ఇందులో చమత్కారావహమైన ఒక ప్రక్రియ చూపబడింది.

తిక్కనకు కవిబ్రహ్మ అనే బిరుదున్నా ఆయన శివుని వంటి వాడని చెప్పడం ఈ పండితుల అభిప్రాయం.

 సర్వలఘు చిత్రం

సాహితీమిత్రులారా!

శ్రీహర్షుని  నైషధంలోని ఈ శ్లోకం చూడండి.

ఇందులో అన్నీ లఘువులే అందువల్ల దీన్ని

సర్వలఘుచిత్రం అంటారు.

నలదమయంతులు వివాహానంతరపు శ్లోకం ఇది.

శుచిరుచిముడు గణమగణనమముమతి

కలయసి కృశతను నగగనతటమను

ప్రతినిశ శశితల విగలదమృతభృత

రవిరథ హయచయ ఖురబిల కులమివ

                                     (శ్రీహర్ష నైషధము - 22-146)

ఓ కృశాంగీ!  ఆకసపు ప్రదేశమున తెల్లనికాంతి కలిగినదై ఎక్కువగా

ఉండుటవలన లెక్కింప సాధ్యము కానిదై కేవలము వ్రేలితో చూపదగి

ప్రత్యక్షగమ్యమై ఉండు నక్షత్రగణమును ప్రతిరాత్రీ చంద్రుని

దిగువభాగమునుండి స్రవించు తెల్లని అమృతముచే నిండిన

సూర్యాశ్వముల గిట్టల రంధ్రముల యొక్క సమూహముగా భావింపుము.

ప్రతిరాత్రీ చంద్రుని నుండి స్రవించే తెల్లని అమృతముతో నిండిన సూర్యుని

గుఱ్ఱము గిట్టల రంధ్రములు నక్షత్రములవలె శోభించుచున్నవి- అని భావం.

 మణిగణనికర గర్భిత కందము

సాహితీమిత్రులారా!

మణిగనికరమనే పద్యం కందంలో ఇమిడ్చి 

కూర్చినది మణిగణనికర గర్భిత కందము

గణపవరపు వేంకటకవికృత

ప్రబంధరాజవేంకటేశ్వర విజయవిలాసం-లోనిది 

ఈ ఉదాహరణ-

ధరణి ధర భరణ తతకర

సరసా శరవర విదళన చణనిశిత శరా

పురహర నుత నిజభుజబల

గిరి మాఖరకరనిభ విభ గరుడ గిరిపతీ

దీనిలోని మణిగణనికరం-

ధరణి ధర భరణ తతకరసరసా 

శరవర విదళన చణనిశిత శరా

పురహర నుత నిజభుజబలగిరి మా

ఖరకరనిభ విభ గరుడ గిరిపతీ

ఏయే వేశ్యగణంబు నారసితి.......(పేరడీ)

సాహితీమిత్రులారా!

ఒక పద్యానికి లేదా పాటకు వ్యంగ్యంగా వ్రాసిన 

మరోపద్యం లేదా పాటను పేరడీ అంటారు.

ఈ పద్యం  విష్ణుభట్ల సుబ్రమణ్యేశ్వరులచే కూర్చబడి 

1906 లో ముద్రితమైన దుర్మార్గచరిత్ర(A Fool and His family)లోని- 

ఏయే వేశ్యగణంబు నారసితి రేయే శిష్టులం దిట్టినా

రేయే కొంపలయందుఁజిచ్చిడితి రేయే చెర్వులంబూడ్చినా

రేయే దారుల కంపఁగొట్టితిరి, యేయే తోటలం బీకినా

రాయాదుష్టవిదుష్ట చేష్టలను భ్రష్టానాకుఁజెప్పంగదే

                                                (దుర్మార్గచరిత్ర-పుట-79- పద్యం-80)

ఈ పద్యం ఈ క్రింది పద్యానికి పేరడీ-

ఏయే దేశములన్వసించితిరి మీ రేయే గిరుల్ చూచినా

రేయే తీర్థములందుఁగ్రుంకిడితిరేయేద్వీపముల్ మెట్టినా

రేయే పుణ్యవనాళిఁ ద్రిమ్మరితి రేయే ేబయధుల్ డాసినా

రాయా చోటులఁ గల్గు వింతలు మహాత్మా నా కెఱింగింపవే

                                                                                 (మనుచరిత్ర - 1 -26) 

 క నుండి మ వరకు లేని పద్యం

సాహితీమిత్రులారా!

కావ్యాలంకారసంగ్రహంలోని

ఈ పద్యం చూడండి-

ఇందులో క - నుండి మ- వరకు గల

25 అక్షరాలు వాడకుండా వ్రాయబడింది

దీన్ని వర్గపంచకరహితము అని అంటారు.

ఇది శబ్దచిత్రంలోని స్థానచిత్రానికి చెందినది.

హార హీర సారసారి హారశైల వాసవో

ర్వీరుహా హిహార శేషవేషహాసలాలస

శ్రీరసోరుయాశసాంశుశీల వైరివీరసం

హార సారశౌర్యసూర్య హర్యవార్యసాహసా

                                                  (కావ్యాలంకాసంగ్రహము -5- 245)

(హీరము - మణి, సారసారి - సంద్రుడు,

హారశైలము - కైలాసము, అహిహారుడు - శివుడు,

యాశసాంశుశీల - కీర్తికాంతచే ఒప్పువాడా,

సూర్యహర్యవార్య సాహసా - సూర్యుని అశ్వముల

చేతను వారింపరాని(చొరరాని) సాహసము కలవాడా)

ఈ పద్యంలో

క,ఖ,గ,ఘ,ఙ

చ,ఛ,జ,ఝ,ఞ

ట,ఠ,డ,ఢ.ణ

త,థ,ద,ధ,న

ప,ఫ,బ,భ,మ

అనే 25 అక్షరాలున్నాయేమో గమనించగలరు.

ఇవిలేవుకావుననే దీని వర్గపంచకరహిత పద్యం

అనే పేరు పెట్టారు.

పగలే వెన్నెల(సినారె)

పగలే వెన్నెల(సినారె)

సాహితీమిత్రులారా!

సింగిరెడ్డి నారాణరెడ్డి (సినారె) గారి

ఇంటర్వ్యూ ఇక్కడ వీక్షించండి- 

 కందగర్భిత తేటగీతి

సాహితీమిత్రులారా!

ఒక పద్యంలో ఒకటి అంతకన్నా ఎక్కువ పద్యాలను 

ఇమిడ్చి వ్రాయడం గర్భకవిత. 

ఇక్కడమనం ఆచార్య వి.యల్.యస్.భీమశంకరంగారి

రసస్రువు వేము వంశ గాథావళి నుండి 

కందగర్భిత తేటగీతిని చూద్దాం-

తేటగీతి పద్యంలో కందపద్యం ఇమిడి ఉన్నది దీనిలో-

గురుని ఋణమెట్లు తీర్తును కరుణ నతడు

నా కొమరుని కాకతి పృతనావరు సభ

బలి పశువును భూవరుని ప్రపత్తి గొనుచు

విడివడగను చేసెన్ గదా వింతగాదె

ఇందులోని కందపద్యం -

గురుని ఋణమెట్లు తీర్తును కరుణ నతడు

నా కొమరుని కాకతి పృతనావరు సభ

బలి పశువును భూవరుని ప్రపత్తి గొనుచు

విడివడగను చేసెన్ గదా వింతగాదె

గురుని ఋణమెట్లు తీర్తును 

కరుణ నతడు నా కొమరుని కాకతి పృతనా

వరు సభ బలి పశువును భూ

వరుని ప్రపత్తి గొనుచు విడివడగను చేసెన్

 హరిహరి యారమణి బొగడనలవియె యెందున్

సాహితీమిత్రులారా!

రొద్దము హనుమంతరావు గారి

శృంగారలహరి అను నామాంతరముగల 

ఆంధ్ర వాసవదత్త లోని

ఈ పద్యాలు గమనించండి-

హీరనిభమధ్యనిర్మల

హీరవిభావిభవభాగహీనరదమహా

హీరసమనీలవేణిమ

హీరమణీయోరుకటిమహిన్ సతిదలఁపన్ (215)

(హీర- సింహము , వజ్రము, సర్పము)

హరిసమరమణీయానన

హరిరుచిరవచోవిలాస హరినిభవేణిన్

హరిమధ్యహరితనుద్యుతి

హరిహరియారమణి బొగడనలవియె యెందున్ (216)

(హరి- చంద్రుడు, చిలుక, సర్పము, సింహము, బంగారుచాయ)

వీటిలో ప్రతిపాదము ఒకే పదంతో ప్రారంభమయింది

మరియు నానార్థములతో పద్యం నడిచింది.

కావున ఇవి శబ్దచిత్రంగా చెప్పవచ్చు.

 ఆదిభట్లవారి సత్యవ్రత శతకము

సాహితీమిత్రులారా!

విజయనగరం మహారాజుగారైన ఆనందగజపతి

ఒకరోజు సతతము సంతసమెసంగు సత్యవ్రతికిన్  అనే

ఒక సమస్యను ఇచ్చి  శతకం వ్రాయవలసినదిగా చెప్పారట

దానికి అనేకులు ప్రయత్నించారు వారిలో మన

అజ్జాడ ఆదిభట్ల నారాయణదాసుగారు కూడ ఒకరు

దీనికి మన దాసుగారు సత్యవ్రత శతకము అని పేరు పెట్టారు.

ప్రతిపాదం చివరలో ఆ సమస్యను వచ్చేలా పూర్తి చేయడం జరిగింది.

అందులోని కొన్ని పద్యాలు.................

 ఇది కందపద్య శతకం.

1. హితమితవాక్సంతితికిన్ 

    దతభూతదయానురతికి ధైర్యోన్నతికిన్ 

    జతురమనీషాగతికిన్

    సతతము సంతసమెసంగు సత్యవ్రతికిన్

2. గతకిల్బిష వ్రతతతికిన్

    జ్యుతదుర్జన సంగతికిని సూనృతమతికిన్

    శ్రితరక్షణానురతికిన్

    సతతము సంతసమెసంగు సత్యవ్రతికిన్

3. స్తుతిదగు ధర్మనిరతికిన్

    స్వతంత్ర సంచారధీర వసుధాపతికిన్

    బ్రతుకేల యనృతమతికిన్

    సతతము సంతసమెసంగు సత్యవ్రతికిన్

4. అతుకు బ్రతు కనృతమతికిన్

    స్వతంత్ర పరిజీవనంబు శౌర్యస్థితికిన్

    బతిపరిచర్యలు సతికిన్

    సతతము సంతసమెసంగు సత్యవ్రతికిన్

చివరి పద్యం-

100. చతురుకళా విద్యాసం

        గతికిన్ స్థిరధృతికిఁ బ్రకట కరుణామతి కి

        క్కృతి యానందగజపతికి

        సతతము సంతసమెసంగు సత్యవ్రతికిన్

 కాళ్ళు కొమ్ములు లేని నటరాజ స్తోత్రం

సాహితీమిత్రులారా!

చరణశృంగరహితనటరాజస్తోత్రం

కాళ్ళు కొమ్ములు లేని నటరాజస్తోత్రం

దీన్ని పతంజలి కూర్చారు

దీన్ని డా. తాడేపల్లి పతంజలిగారి గాత్రంలో

శ్లోకాలు మరియు వివరణ వినండి-

 కందగీతిగర్భచంపకమాల

సాహితీమిత్రులారా!

ఒక పద్యంలో మరోపద్యం ఇమడ్చడాన్ని గర్భకవిత్వం అంటారు.

కవి శక్తినిబట్టి రెండు మూడు అంతకుమించీ పద్యాలను 

ఒకేపద్యం ఇమడ్చడం చేసి ఉన్నారు.

ఇక్కడ మనం మచ్చ వెంకటకవి కృత కుశ చరిత్ర అనే 

అచ్చతెలుగు కావ్యం నుండి ఒక ఉదాహరణ చూద్దాం-

ఇక్కడ మరో విశేషం కూడా గమనించాలి అదేమిటంటే

కుశచరిత్ర పూర్తిగా అచ్చతెలుగులో వ్రాయబడిన కావ్యం.

దీనికి  పెట్టిన పేరు  శుద్ధాంధ్ర నిరోష్ఠ్య నిర్వచన కుశచరిత్రం

కందగీతిగర్భచంపకమాల-

ఇల సిరిరాయఁడా! కడలినే, నెఱి టెంకిగ గన్నఱేఁడ! నీ

టల రతఁడా జగా లడర నన్నింట నాడెడియాటకాఁడ! డా

ల్గల{కఱినాయఁడా జలగ్రాల్ తెఱగంటికి సంగఁడీఁడ తి

ట్లడఁచతఁడా రహిం దడయ కన్నిటఁగాచెడి దంటకాఁడ!జే

ఇందులోని కందము -

ఇల{సిరిరాయఁడా! [కడలినే, నెఱి టెంకిగ గన్నఱేఁడ!] నీ

టల రతఁడా} జగా [లడర నన్నింట నాడెడియాటకాఁడ!] డా

ల్గల{కఱినాయఁడా [జలగ్రాల్ తెఱగంటికి సంగఁడీఁడ] తి

ట్లడఁచతఁడా} రహిం [దడయ కన్నిటఁగాచెడి దంటకాఁడ!]జే

కందము -

సిరిరాయఁడా! కడలినే, 

నెఱి టెంకిగ గన్నఱేఁడ! నీటల రతఁడా

కఱినాయఁడా జలగ్రాల్ 

తెఱగంటికి సంగఁడీఁడ తిట్లడఁచతఁడా

ఇల{సిరిరాయఁడా! [కడలినే, నెఱి టెంకిగ గన్నఱేఁడ!] నీ

టల రతఁడా} జగా [లడర నన్నింట నాడెడియాటకాఁడ!] డా

ల్గల{కఱినాయఁడా [జలగ్రాల్ తెఱగంటికి సంగఁడీఁడ] తి

ట్లడఁచతఁడా} రహిం [దడయ కన్నిటఁగాచెడి దంటకాఁడ!]జే

ఇందులోని తేటగీతి-

కడలినే, నెఱి టెంకిగ గన్నఱేఁడ!

లడర నన్నింట నాడెడియాటకాఁడ!

జలగ్రాల్ తెఱగంటికి సంగఁడీఁడ

దడయ కన్నిటఁగాచెడి దంటకాఁడ!

కందగీతిగర్భచంపకమాల-

ఇల{సిరిరాయఁడా! [కడలినే, నెఱి టెంకిగ గన్నఱేఁడ!] నీ

టల రతఁడా} జగా [లడర నన్నింట నాడెడియాటకాఁడ!] డా

ల్గల{కఱినాయఁడా [జలగ్రాల్ తెఱగంటికి సంగఁడీఁడ] తి

ట్లడఁచతఁడా} రహిం [దడయ కన్నిటఁగాచెడి దంటకాఁడ!]జే