ఉదాహరణములు – 2

ఉదాహరణములు – 2

సాహితీమిత్రులారా!

నిన్నటి తరువాయి.............

పంచమీ విభక్తి
– పంచమీ విభక్తి ప్రత్యయములు వలన, కంటె, పట్టి, నుండి, కోలె, పై, మీఁద, పోలె. వలన అను పదము వలను నుండి కలిగినది అని భావన. వలను అనగా దిక్కు, వైపు అని అర్థము. వలపట అనగా కుడి దిక్కు. కంటె అనునది కు + అంటె. పట్టి పట్టు అను పదమునకు అన్వయించును. ఇవి కాక చిన్నయ సూరి చెప్పని మఱొక ప్రత్యయము ఉండి. ఈ ఉండి ద్రుతముతో చేరి నుండిగా మారినది. వలనకు బదులు కతమున, కృతమున అని కూడ కవులు వాడిరి. సమయమును సూచించుటకు కోలె ప్రత్యయమును కూడ ఉపయోగిస్తారు. వలనకు బదులు వల్ల, కంటెకు బదులు కన్న కూడ ఉపయోగిస్తారు. క్రింద కొన్ని ప్రయోగములు-

విష జలంబువలన, – విషధర దానవు
వలన, ఱాలవాన-వలన, వహ్ని
వలన, నున్న వాని-వలనను రక్షించి
కుసుమశరునిబారి – గూల్ప దగునె – పోతన భాగవతము – 10.1039

ఇతర దైవములవల్ల – నిలను సౌఖ్యమా, రామ
మతభేదము లేక సదా – మదిని మరులు గొన్న తన
మనసు దెలిసి బ్రోచినను – మఱచి నను నీవె రామ
తనవాడన దరుణమిదె – త్యాగరాజ సన్నుత – త్యాగరాజ కృతి.

నుత జల పూరితంబు లగు – నూతులు నూఱిటికంటె సూనృత-
వ్రత యొక బావి మేలు మఱి – బావులు నూఱిటికంటె నొక్క స-
త్క్రతు వది మేలు తత్క్రతు శ-తంబునకంటె సుతుండు మేలు త-
త్సుత శతకంబుకంటె నొక – సూనృత వాక్యము మేలు సూడగన్ – నన్నయ భారతము, ఆదిపర్వము, 4.92

ఎన్నగాను రామభజనకన్న మిక్కి లున్నదా
అను. సన్నుతించి శ్రీరామచంద్రు తలచవే మనసా
కన్న విన్నవారి వేడుకొన్న నేమి ఫలము మనసా
రామచిలుక నొకటి పెంచి ప్రేమ మాటలాడ నేర్పి
రామరామరామ యనుచు రమణి యొకతె పల్కగా
ప్రేమ మీఱ భద్రాద్రి ధాముడైన రామవిభుడు
కామితార్థము ఫలము లిచ్చి కైవల్య మొసగలేదా
శాప కారణము నహల్య చాపఱాతి చంద మాయె
పాప మెల్ల బాసె రామపదము సోకి నంతనె
రూపవతులలో నధిక రూపురేఖలను గలిగియు
తాప మెల్ల తీరి రామ తత్త్వ మెల్ల తెలుపలేదా – రామదాస కృతి.

ఆకాశంబునుండి శంభుని శిరం-బందుండి శీతాద్రి సు-
శ్లోకంబైన హిమాద్రినుండి భువి భూ-లోకంబునందుండి య-
స్తోకాంబోధి బయోధినుండి పవనాం-ధోలోకముం జేరె గం-
గా కూలంకష పెక్కు భంగులు వివే-కభ్రష్ట సంపాతముల్ – ఏనుగు లక్ష్మణ కవి, భర్తృహరి నీతిశతకము 9

నాఁటంగోలె రాహువునకుఁ జంద్రాదిత్యులతోడి విరోధంబు శాశ్వతంబయి ప్రవర్తిల్లుచుండె, – నన్నయ భారతము – ఆది, 2.20

అందు గిరీశుకంటె సుభటాగ్రణి, అర్కజుకంటె దాని, శ్రీ
నందనుకంటె రూపి, సురనాథునికంటె విలాసు, డాపగా
నందనుకంటె శౌచి, నలినప్రియుకంటె ప్రతాపి, దండ భి-
న్నందనుకంటె సూనృతు డనందగు భంగి ధరాతలంబునన్ – కృష్ణా జిల్లా గన్నవరము తాలూకా ఎనమలకుదురు గ్రామములో కేశవస్వామి దేవాలయమునందలి ఱాతి స్తంభముపై శాసనము, శక సంవత్సరము 1054.

ఉదాహరణములలో పంచమీ విభక్తి
పంచమీ విభక్తి ప్రత్యయములలో వలన మాత్రమే ఉదాహరణకావ్యములలో వాడబడినది. దివాకర్ల వేంకటావధాని వ్రాసిన శ్రీవిశాలాంధ్రోదాహరణమునుండి పంచమీ విభక్తి పద్యములు-

సమర హితోత్తమప్రతిభ – సర్వ మహత్తర కీర్తి వైభవం-
బమరఁగ భోజనాంబర గృ-హాదిక మందొక లోటు లేక యు-
త్తమ గుణ సంపదం గనిన – తమ్ము నవాత్త లసన్మహాంధ్ర రా-
ష్ట్రమువలనం దెలుంగు ప్రజ – సర్వ సమృద్ధి నెసంగు గావుతన్

కళిక- తురగవల్గనరగడ- త్రి/త్రి/త్రి/త్రి – త్రి/త్రి/త్రి/త్రి (ప్రాస, అంత్యప్రాస)

మఱియు రాజరాజ నృపతి – మన్నించిన ధరణివలన
వరకవి నన్నయ జనించి – వర్ధిల్లిన యవనివలన
గణపతిదేవు పరాక్రమ – ఘనత కన్న ధాత్రివలన
అనఘుడు తిక్కన జనుల – నదలిచిన ధరిత్రివలన
పరుల నోర్చి రెడ్డి విభులు – పాలించిన జగతివలన
అరులు బెగడ శ్రీనాథుం – డలరారిన వసుధవలన
రాయల భుజ పీఠంబున – రాణించిన జాణవలన
మాయని కవిత కవీంద్రుల – మది నిల్పిన గాణవలన

ఉత్కళిక- త్రి/త్రి/త్రి/త్రి

వేదార్థమ్ముల నెఱుగక
వాదమ్ము లొనర్చు చురక
నిజ సంస్కృతికిని వెలియై
గజిబిజి కనిశము గుఱియై
కలగు తెలుగువారి బ్రోవ
గల వేదార్థంపు త్రోవ
వెలయించిన భూమివలన
విలసిల్లిన జగమ్మువలన

కళికయైన తురగవల్గన రగడలో సూర్యగణములు చాల చోటులలో తప్పినవి. కాని పాదమునకు 24 మాత్రలు తప్పలేదు, ఉదా. మన్నించిన, వరకవిన(న్నయ వలన), వర్ధిల్లిన, గణపతిదేవు పరాక్రమ, ఇత్యాదులు. అదేవిధముగా ఉత్కళికలో నిజసంస్కృతికిని వెలియై, గుఱియై, వేదార్థంపు, ఇత్యాదులు. రగడలను ఇలా వ్రాయరాదు.

షష్ఠీ విభక్తి
విభక్తులలో చాల తికమకలు పెట్టించునది షష్ఠీ విభక్తి. షష్ఠీ విభక్తి ప్రత్యయములు యొక్క, కి(న్), కు(న్), లో(న్), లోపల(న్). ఈ విభక్తి మూడు విధములు – (1) శేష షష్ఠి (యొక్క), (2) నిర్ధారణ షష్ఠి (లో), (3) సంప్రదానార్థ షష్ఠి (కి, కు), సంస్కృతములో షష్ఠీ విభక్తి శేష షష్ఠి మాత్రమే. ఇది ఆంగ్లములోని genetive case. ఇది సంబంధార్థమును తెలుపుతుంది, యొక్క ప్రత్యయము ఒక్క నుండి వచ్చినది అంటారు. యడాగమము వలన ఒక్క యొక్కగా మారినదని భావన. కాని ఇక్కడ వచ్చిన చిక్కు ఏమనగా- యొక్కను తెలుగులో సామాన్యముగా వాడరు. సీత పుస్తకము అని చెప్పుతారు. సీతయొక్క పుస్తకము అని విగ్రహ వాక్యములో మాత్రమే చెప్పుతారు. యొక్క కనబడని ప్రత్యయము. పాల్కుఱికి పండితారాధ్య చరిత్రలో ఒక పద్యములో యొక్క వాడబడినదని అంటారు. ఇక కి-, కు-, ప్రత్యయములు శేష షష్ఠీ రూపములో చాల అరుదుగా ఉపయోగించబడినవి. లవకుశులు రామునికి పుత్రులు అను వాక్యములో కి- శేష షష్ఠిగా వాడబడినది. దీనికి క్రింద ఉదాహరణ-

శ్రీ నరసింహుని లక్ష్మీ
మానవతికి వెంగళాఖ్య – మంత్రీశ్వరుఁడున్
గోనప్పయు ననదగు వి-
ద్యానిధు లిఱువురును బుత్రు-లై మని రవనిన్ – తెనాలి రామకృష్ణుడు, పాండురంగ మాహాత్మ్యము, 1.44

లో-ప్రత్యయమును నిర్ధారణ షష్ఠి అంటారు. ఈ అర్థములో మాత్రమే ఇది షష్ఠి, లేనియెడల సప్తమి అని చెప్పవచ్చును. జాతి, గుణ, క్రియా, సంజ్ఞలను బట్టి ఒక వర్గమునుండి మఱొకదానిని వేఱు చేయుట నిర్ధారణ. జంతువులలో సింహము శౌర్యవంతమైనది, స్త్రీలలో సీత అతి పతివ్రత, ఇత్యాదులు.

సప్తసంతానములలోఁ బ్ర-శస్తి గాంచి
ఖిలము గాకుండునది ధాత్రిఁ – గృతియ కానఁ
గృతి రచింపుము మాకు శి-రీష కుసుమ
పేశల సుధామయోక్తులఁ – బెద్దనార్య – అల్లసాని పెద్దన మనుచరిత్రము – 1.14

షష్ఠీవిభక్తి ప్రత్యయములలో ఎక్కువగా వాడబడునది కి-, కు-లు సంప్రదానార్థములో (dative) మాత్రమే. తెలుగు కావ్యముల ప్రత్యేకతలలో షష్ఠ్యంతములు ప్రసిద్ధమైనది. ప్రార్థన, సుకవి ప్రశస్తి, కుకవి నింద, కృతిభర్త, కృతికర్త వంశములు, కావ్యకారణము, ఇవి చెప్పిన పిదప కథకు ముందు షష్ఠీ విభక్తితో అంతమగు పద్యములను నన్నయ తఱువాతి కవు లెందఱో వ్రాసినారు. ఈ పద్ధతిని ఆరంభించిన మహాకవి ప్రబంధకవితాపితామహుడు నన్నెచోడుడు. తెలుగు సాహిత్యములో (బహుశా) ప్రథమ షష్ఠ్యంతము –

వినుత బ్రహ్మర్షికి, న-
త్యనుపమసంయమికి, సజ్జ-నాభరణునకున్
మనుజాకార మహేశున,
కనుపమచరితునకు, మల్లి-కార్జున మునికిన్ – నన్నెచోడుని కుమారసంభవము – 1.66

పారావార గభీరికిన్, ద్యుతిలస-త్పద్మారికిన్, నిత్య వి-
స్ఫారోదార విహారికిన్, సుజన ర-క్షా దక్ష దక్షారికిన్,
సారాచార విచారికిన్, మద రిపు-క్ష్మాపాల సంహారికిన్,
వీరా సాటి నృపాలకుల్, దశరథో-ర్వీనాథ జంభారికిన్ – మొల్ల రామాయణము – బాల 98

శాస్త్రీయసంగీతకార్యక్రమములలో సామాన్యముగా చివరి పాట-

నీ నామ రూపములకు నిత్య జయమంగళం
పవమానసుతుడు బట్టు పాదారవిందములకు
నవముక్తాహారములు నటియించు యురమునకు
నళినారి గేరు చిఱునవ్వుగల మోమునకు
పంకజాక్షి నెలకొన్న యంగ యురమునకు
ప్రహ్లాద నారదాది భక్తులు పొగడుచుండు
రాజీవనయన త్యాగరాజ వినుతమైన
నీ నామ రూపములకు నిత్య జయమంగళం – త్యాగరాజ కృతి.

వటపత్రశాయికి వరహాల లాలి
రాజీవ నేత్రునికి రతనాల లాలి
మురిపాల కృష్ణునికి ముత్యాల లాలి
జగమేలు స్వామికి పగడాల లాలి – స్వాతిముత్యము చిత్రము, సి. నారాయణ రెడ్డి

వ్యాలేభచర్మధారికి
మూలస్థానంబు నాది-మూర్తికి శ్రీకా-
పాలికి మృడునకు హరునకు
నీలగ్రీవునకు నీశు-నికి నుమపతికిన్ – గుంటూరు జిల్లా నాదెళ్ల గ్రామమునందు మూలస్థానేశ్వరాలయపు ఱాతి స్తంభము, క్రీ.శ. 1138.

ఉదాహరణములలో షష్ఠీ విభక్తి
ఉదాహరణ కావ్యములలో కి-, కు- లను మాత్రమే కవులు ఉపయోగించారు. చెలమచెర్ల రంగాచార్యులు రచించిన శ్రీమద్రామానుజోదాహరణమునుండి షష్ఠీ విభక్తి పద్యములను క్రింద ఇస్తున్నాను-

వెన్నెల బాట ప్రాబలుకు – వేలుపురాణికిఁ గ్రొత్త కప్రపుం-
దిన్నెల నేల కఱ్ఱిమదిఁ – దేర్చిన వెన్నుని పాటిబోఁటికిన్
గ్రొన్నన సెజ్జ చిల్క నుడి – కూరిమి చానకు వేని డెంద మా
వన్నియకాడు మా యుడయ-వర్లకు నిచ్చలు గేలు మోడ్చెదన్

కళిక- హరిగతిరగడ- చ/చ/చ/చ – చ/చ/చ/చ (ప్రాస, అంత్యప్రాస)

మఱియును యామునఋషి యాదేశము – మౌళి వహించిన మంగళ మతికిన్
గుఱుతుగ శ్రీరంగమ్మున బీఠము – గోరఁగ నెక్కిన దేశిక పతికిన్
ఆగమవాక్య పరాక్రమ లీలను – యజ్ఞ సుమూర్తిని గెల్చిన గుణికిన్
భాగవతాకాశ మ్మది వెల్గఁగ – భాసిలు జ్ఞాన నభోమణికిన్
గోవిందాఖ్యుని వైష్ణవ ముద్రల్ – గూడఁగ జేసిన గురుతర యతికిన్
పావన వాచా లహరుల ద్రావిడ – వసుమతిఁ బూత మొనర్చిన కృతికిన్
బంధుర మాయావాది తమమ్ములఁ – బాఱఁగ ద్రోలిన భాసుర రవికిన్
బంధన హేతు వివాది కువాది – ప్రచయాచల గణ ఖండన పవికిన్

(నాలుగవ పాదములో ద్వితీయార్ధములో గణము తప్పినట్లున్నది.)

ఉత్కళిక- చ/చ/చ/చ

తొలి ముగు రాళ్వారులు మడి జేయన్
కులశేఖరు లటఁ గాల్వలు దీయన్
అల శఠగోపులు విత్తులు వేయన్
లలి పెరియాళ్వార్ నీరము వోయన్
అలరుల నాండాళ్ ముడువగ మాలిక
అలరెడి వైష్ణవ వనమున కేలిక
వీనుల దనిసెడి కోయిల ఱేనికి
దీనుల బ్రోచెడి దివ్యజ్ఞానికి

సప్తమీ విభక్తి
అందు, న అనునవి సప్తమీ విభక్తి ప్రత్యయములు. ఎక్కడ అను ప్రశ్నకు సమాధానము నిచ్చు ప్రత్యయము లన్నియు నా ఉద్దేశములో సప్తమీ విభక్తి ప్రత్యయములే. క్రింద కొన్ని ఉదాహరణములు-

అరుదగు తత్పయోద సమ౦యంబున నొక్కట విస్తరిల్లె నం-
బరమున నంబుద ధ్వనియుఁ, – బల్వల భూముల భూరిదర్దురో-
త్కర రవముల్, మహీరుహశి-ఖండములందు శిఖండి తాండవాం-
తర మద మంజుల స్వన ము-దారతరంబగుచున్ వనంబునన్ – నన్నయ భారతము, అరణ్యపర్వము, 4.137

దానాంభః పటలంబునం బృథు పయో – ధారావలిం దాల్చి, గ-
ర్జా నిర్ఘోషము బృంహితచ్ఛలన బ్ర-చ్ఛాదించి, ప్రావృట్పయో-
దానీకంబు శరద్భయంబున నిఘూ-ఢాకారతన్ డిగ్గె నా-
గా నొప్పారె మదోత్కట ద్విరద సం-ఘంబుల్ వనాంతంబునన్ – ఎఱ్ఱన భారతము, అరణ్యపర్వము, 4.144

సకలార్థ సంవేది – యొక యింటిలోపలఁ
జెలితోడ ముచ్చటల్ – సెప్పుచుండు
విపుల యశోనిధి – వేఱొక యింటిలో
సరసిజాసనుఁ గూడి – సరస మాడుఁ
బుండరీక దళాక్షుఁ – డొండొక యింటిలోఁ
దరుణికి హారవ-ల్లరులు గ్రుచ్చుఁ
గరుణ పయోనిధి – మఱియొక యింటిలోఁ
జెలి గూడి విడియము – సేయుచుండు

వికచ కమల నయనుఁ – డొక యింటిలో నవ్వు
బ్రవిమలాత్ముఁ డొకటఁ – బాడుచుండు
యోగిజన విధేయు – డొక యింట సుఖ ఘోష్టి
సలుపు ననఘుఁ డొకటఁ – జెలగుచుండు – పోతన భాగవతము, దశమ ఉత్తర, 621

(పై పద్యములో లో-ప్రత్యయము సప్తమీ విభక్తి అని నా భావన.)

ఏ తావునరా నిలుకడ నీకు
ఎంచి చూడ నగపడవు
అను. సీతా గౌరీ వాగీశ్వరి యను
స్త్రీ రూపము లందా గోవిందా
భూకమలార్కానిల నభమందా
లోకకోటులందా
శ్రీకరుడగు త్యాగరాజ కరార్చిత
శివ మాధవ బ్రహ్మాదులయందా – త్యాగరాజ కృతి.

కొమ్మల గువ్వలు గుసగుస మనినా
రెమ్మల గాలులు ఉసురుసు రనినా
అలలు కొలనులో గలగల మనినా
దవ్వుల వేణువు సవ్వడి వినినా – మల్లీశ్వరి చిత్రము, దేవులపల్లి కృష్ణశాస్త్రి

శ్రీపరమేష్ఠి పాదసర-సీరుహయుగ్మమునందు సంభవం-
బై పరగెన్ జతుర్థకుల-మందులఁ బుట్టిరి భూరికీర్తులు-
ద్దీపిత ధర్మచిత్తు లిన-తేజు లనేకులు సద్గుణ…
దీ పుడమిం బ్రసిద్ధముగ నెఱ్ఱమ నాయకుఁ డున్నతస్థితిన్ – గుంటూరు జిల్లా అమరేశ్వరాలయము, క్రీ.శ. 1200

ఉదాహరణములలో సప్తమీ విభక్తి
– లాక్షణికుడైన కాకునూరి అప్పకవి వ్రాసిన అప్పకవీయములోని శ్రీకృష్ణోదాహరణమునుండి సప్తమీ విభక్తి పద్యములు-

పృథులావంతి వర స్వయంవరమున – న్విందాను విందాదులన్
బ్రథన క్షోణిని గెల్చి సద్గుణ సుభ-ద్రన్ భద్ర దోకొంచు వ-
చ్చి ధరాధీశు ననుజ్ఞచే ననలసా-క్షీకంబు గృహ్యోక్త స-
ద్విధి బెండ్లాడిన కృష్ణునందు నిలిచెన్ – ధీర ప్రతాపోన్నతుల్

కళిక- హంసగతిరగడ- పం/పం – త్రి/త్రి (ప్రాస, అంత్యప్రాస)

మఱియు నుగ్రసే నా-మాత్యునందు
నెఱి మీఱ లయకాల – నిత్యునందు
విదురార్చిత పదార-విందునందు
విదళిత ఘోరారి – బృందునందు
నా భీరు వస్త్రాప-హారునందు
బలి పట్టణ ద్వార-పాలునందు
జలగాది దశ తనూ-చ్ఛాదునందు
…

మొదటి పాదములోని రెండవ మాత్రాగణము ఎదురు నడకతో ఉండే య-గణమును (IUU) లాక్షణికుడైన అప్పకవి ఉపయోగించుట ఆశ్చర్యకరమే!

ఉత్కళిక- పం/త్రి

సజ్జరాగంబు
రజ్జునాగంబు
కంధియోగంబు
మంథరాగంబు
రాపుతో నూచి
వీపుతో మోచి
వెలయు హరియందు
జలజాక్షునందు

సంబోధనా ప్రథమా విభక్తి
బహుశా సంబోధనా ప్రథమా విభక్తి చాల తేలికైనది అని చెప్పవచ్చును. మనిషిని, దేవతను, చరాచరములను ఉద్దేశించి సంబోధన చేయుటయే ఈ విభక్తియొక్క ముఖ్యమైన పని. కొన్ని చోటులలో ఓ అను పదము కూడ నామమునకు ముందు ఉండును. ఉదాహరణకావ్యములలో ఓ పదము ఉండరాదు. కొన్ని నిదర్శనములు –

పున్నాగ, కానవే – పున్నాగ వందితుఁ,
దిలకంబ, కానవే – తిలకనిటలు,
ఘనసార, కానవే – ఘనసార శోభితు,
బంధూక, కానవే – బంధు మిత్రు,
మన్మథ, కానవే – మన్మథాకారుని,
వంశంబ, కానవే – వంశధరుని,
జందన, కానవే – చందనశీతలుఁ,
గుందంబ, కానవే – కుందరదను,

నింద్రభూజమ, కానవే – యింద్ర విభునిఁ,
గువలవృక్షమ, కానవే – కువలయేశుఁ,
బ్రియకపాదప, కానవే – ప్రియవిహారు,
ననుచు గృష్ణుని వెదకి ర-య్యబ్జముఖులు – పోతన భాగవతము, దశమస్కంధము పూర్వ, 1009

సరసిజ దళ నేత్రా, – చారు సౌవర్ణా గాత్రా,
గరుడ జవన పత్త్రా, – కాలభిత్కంక పత్త్రా,
చరణ వినత మిత్త్రా, – శాత్రవ ధ్వాంత మిత్త్రా,
కరధృత ఘనగోత్రా, – కంజ విద్వేషి గాత్రా – కంకంటి పాపరాజు శ్రీమదుత్తర రామాయణము, 8.345

విన్నపాలు వినవలె – వింత వింతలు
పన్నగపు దోమతెర – పైకెత్త వేలయ్యా
తెల్లవాఱె జామెక్కె – దేవతలు, మునులు
అల్లనల్ల నంత నింత – నదివో వారె
చల్లని తమ్మిరేకుల – సారశ్యపు గన్నులు
మెల్లమెల్లనె విచ్చి – మేలుకొన వేలయ్యా – అన్నమాచార్యుల కృతి.

సర్వ మంగళ నామా సీతారామా రామా
సర్వ వినుతా శాంతిదాతా రామా రామా
మనసులోని మాయా బాపి రామా రామా
మనుపుమా నీ మోము జూపి రామా రామా – భక్తపోతన చిత్రము, సముద్రాల సీనియర్.

వసంతతిలకము- శ్రీరామ రామ నృప-శేఖర విష్ణుమూర్తీ
వీరాగ్రగణ్య భుజ-విక్రమ పార్థివేంద్రా
మారారి యంఘ్రియుగ – మానస రాజహంసా
కారుణ్యదాన సహ-కార మహీజరాజా – గుంటూరు జిల్లా నరసరావుపేట తాలూకా తిమ్మాపురము గ్రామమున నున్న ఱాతిస్తంభముపైన చెక్కబడిన శాసనమ, సుమారు క్రీ.శ. 1160 నాటిది.

ఉదాహరణములలో సంబోధనా ప్రథమా విభక్తి
తిమ్మావజ్ఝల కోదండరామయ్య వ్రాసిన అన్నమాచార్యోదాహరణమునుండి సంబోధన పద్యములు. వీరు మదురై-కామరాజ విశ్వవిద్యాలయములో తెలుగు శాఖలో ఆచార్యులుగా నున్న నా సహోద్యోగి.

ఆగమ వేద శాస్త్ర కల-శాంబుధి తీర్ణమతి ప్రభావ, పం-
చాగమ చక్రవర్తి, కృతి – సంగ్రథనాధ్వర దీక్షితేంద్ర, ప్ర-
జ్ఞాగురు, సత్కృతి ప్రభవ – కారణ, గానకళావిలాస, యం-
ధ్రాగమ సార్వభౌమ, యమ-రాధిప గాయకతుల్య వైభవా

కళిక- ద్విరదగతి రగడ- పం/పం – పం/పం (ప్రాస, అంత్యప్రాస)

మఱియు వదినెలచేత – మాట వడ్డ కవీంద్ర
సరసు లొజ్జలయొద్ద – జదువనట్టి సుధీంద్ర
యక్కమ్మసతి బెండ్లి-యాడి కూడిన ప్రోఢ
చక్క సంగీతవి-జ్ఞాన మరసిన వాఁడ
భగవదుద్బోధ స-ద్భావ పుష్కల గీత
సుగమ నిగమ విచార – శుద్ధ చిత్తోపేత
పదకవిత్వ పయోధి-పార మీదిన శూర
పదపదంబున రసము – పరిఢవిల్లెడు వీర

ఉత్కళిక- పం/పం

చందమామయు జోల
యందమగు సువ్వాల
సొంపు గులికెడు లాలి
యింపు ధవళము లోలి
నర్ధచంద్రిక పదము
లర్థి దుమ్మెదపదము
లను రచించిన కీర్తి
నెనసినట్టి సుకీర్తి

సార్వవిభక్తికము
ఉదాహరణ కావ్యములలో ఎనిమిది విభక్తులలో వృత్తములు, రగడలలో కళికోత్కళికలను చెప్పిన పిదప అన్ని విభక్తులతో ఒక పద్యమును వ్రాయుట నియమము. దీనిని సార్వవిభక్తికము అంటారు. నేను ఆరంభములో తెలిపిన ముకుందమాలలోని కృష్ణో రక్షతు… బహుశా క్రీ.శ. తొమ్మిదవ శతాబ్దపు పూర్వభాగము నందలిది. కన్నడములో దొఱకిన మొదటి పుస్తకమైన కవిరాజమార్గములోగల సార్వవిభక్తిక పద్యమును ఇంతకు ముందే తెలిపినాను. క్రింద సార్వవిభక్తికమునకు కొన్ని ఉదాహరణములు చదవండి. ఇందులోని పంక్తులను విభక్తులకు తగినట్లు విఱిచినాను. పద్య పాదపు అంతమును ఈ ‘/’ గుర్తుతో తెలిపినాను.

నీవే చిన్మయమూర్తివి తలపఁగ
నిన్నుం గొలువ శుభము సేకూరును
నీచేత దమోవరణము విరియును
నీకై నుతి వాఙ్మణు లొనగూర్చుట
నీవలన గృతార్థత్వము నొందుట
నీకును సరిగా రే వేలుపులును
నీయందు దలంపులు నిలుపందగు
నీరేజాక్షా, రక్ష నమస్తే – రాధామాధవము – తృతీయాశ్వాసము, చింతలపూడి (రాధామాధవకవి) ఎల్లనార్యుడు

(ఇది గణస్వరూపములో మధురగతిరగడను పోలియున్నది, కాని యతి, ప్రాసాంత్యప్రాసలు లేవు.)

నీవే దైవత చక్రవర్తివి
సభన్నిన్నే బ్రశంసింతు
నీ/చే విశ్వంబలరారు
నీకొఱకు నేజేతు న్నమస్కారముల్ /
నీవల్లం భవంబుల్ దొలంగు
నెవరు న్నీకు న్సముల్గారయా /
యావిర్భావమునందు లోకములు నీయందే కదా
యో హరీ – వాసవదత్తా పరిణయము – వక్కలంక వీరభద్రకవి

మధు నిశాచర వైరి నీవై – మాహురిని నిద్రించు వాఁడవు
నిన్ను గానఁగ జాల రెవ్వరు – నిఖిలమును నీవెంచఁ గందువు
నీదుచే లోకంబు లెల్లను – నిల్చె శ్రీలును హెచ్చి యిపుడు
వేదములు నీకై నుతల్ పది – వేల భంగుల నిచ్చు నెప్పుడు
భుక్తి ముక్తులు గాంతు రెంతయుఁ – బొల్పుతో నీవలన దాసులు
భక్తి యుక్తులు నీకె గల్గఁగఁ – బ్రబలుదురు వైకుంఠ వాసులు
తొడరి సద్గుణ తతులు నీయం-దున వసించె ప్రభావ నీరధి
చెడని భక్తి యొసంగి నను ర-క్షింపవే కరుణా పయోనిధి
నీ మహా మహిమంబు పొగడఁగ – నేరు నే నజ్ఞాన హృదయుఁడ
స్వామి దత్తాత్రేయలోక ని-వాస లస దసమాన సదయుఁడు – మల్లారెడ్డి షట్చక్రవర్తి చరిత్ర మల్లారెడ్డి, దత్తాత్రేయ స్తుతి

(ఇది వృషభగతి రగడలో నున్నది. మొదటి రెండు పాదములకు ప్రాస లేదు.)

కరుణాసింధువు నీవు
నిన్ గొలుతు
నా -కష్టాలు నీ దృష్టిచే / మఱుఁగౌ
నీకయి జేతు పూజలు చిర-మ్మౌ భక్తి పుష్పించఁగా /
ధరపై నీవలనన్ గలుంగు శుభముల్ –
ధ్యానమ్ము నీకే గదా /
స్మరణల్ నాహృదియందు నీవె
పర-మాత్మా యేసునాథా ప్రభూ – జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

నీవీశుండవు
నిన్ను గొల్తు
వరముల్ నీచేతఁ గైకొందు
నేఁ / గైవారం బొనరింతు నీకొఱకు
సంకల్పింప నీడేఱె మ/త్సేవల్ నీవలనన్
మహాయశము నిల్చెన్ నీకు
నీయందు ల/క్ష్మీవాల్లభ్యమ్ము గంటి
భక్తవరదా శ్రీవేంకటేశ్వరా – శ్రీవేంకటేశ్వరోదాహరణము, తాళ్లపాక పెద తిరుమలయ్య

(చతుర్థీ విభక్తి వృత్తములో, కళికోత్కళికలలో కై ప్రత్యయమును ఉపయోగించిన కవి సార్వవిభక్తిక పద్యములో కొఱకు ప్రత్యయమును వాడుట గమనార్హము.)

కులరత్నంబవు నీవు
నిన్నెనయు శ్రీ -కొల్వొప్పు
నీచేత కీ/ర్తులు
నీకై హరి యిచ్చు
నీవలన మీ-ఱు న్వన్నెయు న్వాసి
నీ/కలరున్ సొమ్ములు
విద్య హృద్య మగు నీ-యం దార్జనం బౌర
చం/చల దృక్పంచశరాంక
తిర్మలయశే-షా
పోషితార్యోత్తమా – శేషార్యోదాహరణము – బాలకవి అనంతయ

నీవున్నాఁడవు
నిన్ను నమ్మితి నెదన్ –
నీచే ముదంబుందు
నీ/కై వే మ్రొక్కులు
గొందు నీవలన నే -గాంక్షల్ సదా
నీకు మా / సేవల్
నీ పదయుగ్మ మందెసగు నా – చిత్తంబు
పాలింపు మో / కైవల్యప్రభ
వేంకటాద్రి నిలయా –
కళ్యాణ కాంతాప్రియా – గాజుల వీరయ్య శ్రీవేంకటాద్రినిలయోదాహరణము

తల్లీ భారతీ
నిన్నె నమ్మితిని
నీ – తత్త్వంబు నీచే త్వదీ/యోల్లేఖంబు నవించు
నీకయి మనో-వ్యూహాత్మలన్ జేర్చి
నీ/వల్లన్ విద్దెల నంది
నీకెపుడు సే-వన్ జేయ
నీయందు భ/క్త్యుల్లంబు ననుగ్రహింపుము
మదీ-యోద్గాతవై మాతరో – సామగానప్రియోదాహరణము, బుర్రా కమలాదేవి

అంకితాంకము
ఉదాహరణములలో చివరి పద్యమును కవి పేరు, కృతి పేరు, అంకితము నిచ్చిన వారి పేరు ఉండునట్లు వ్రాయవలయును. దీనిని అంకితాంకము అని పిలుస్తారు. మొదటి రెండు ఉదాహరణకావ్యములలో, అనగా బసవ, త్రిపురాంతకోదాహరణములలో ఇట్టి పద్యము లేదు. ఇట్టి పద్యము శ్రీవేంకటేశ్వరోదాహరణములో మొదట తోచినది. ఆ పద్యము-

ఆ రవి తారకంబుగ ను-దాహరణంబు రచించె భక్తి వి-
స్తారతఁ దాళ్ళపాకపుర – శాసనుఁ డన్నయ తిమ్మనార్యుఁ డిం-
పారఁగ జక్రనందక గ-దాంబుజధారికి శ్రీవధూ మనో-
హారికి వేంకటాచల వి-హారికి శౌరికి నంకితంబుగాన్ – తాళ్ళపాక పెదతిరుమలయ్య శ్రీ వేంకటేశోదాహరణము

చెలఁగు నుదాహరణంబిది
నలసన్నిభ బాలకవి య-నంతయ నీకై
వెలయించె దీని గైకొను
మలఘు సమున్మేష తిరుమ-లార్యుని శేషా – బాలకవి అనంతయ శేషార్యోదాహరణము

పాల్కుఱికి సోమనాథుని బసవోదాహరణములో అంకితాంకము లేకున్నను, అతడు వ్రాసిన సంస్కృత బసవోదాహరణములో ఇట్టి పద్యము గలదు! అది-

ఆర్యా- శ్రీ బసవ రాజగుణమణి
ఖచితం జయతాత్ సువర్ణ మేతత్
సోమ సుకవినా రచితం
హృదయాభరణం సదాముదాహరణం – పాల్కుఱికి సోమన బసవోదాహరణం

ఉదాహరణములకు స్వరకల్పన
సంగీతము, సాహిత్యము ఈ రెండు సరస్వతీదేవికి ప్రియమైనవి అని చెప్పుతారు. కాని నిజ జీవితములో సంగీతజ్ఞులు సాహిత్యమునకు ప్రాధాన్యతను ఎక్కువగా ఇవ్వరు, అదే విధముగా సాహిత్యవేత్తలు సంగీతమునకు సముచిత స్థానమును ఇవ్వరు. ఈ రెండు లలిత కళలు సమాంతర రేఖలవలె ఉంటాయి సామాన్యముగా. కాని యక్షగానములలో, ఉదాహరణములలో ఈ రెండింటికి ఉచిత స్థానము గలదు. తెలుగులో ఉన్నన్ని యక్షగానాలు మఱే భాషలో లేకున్నను, యక్షగానమును ఒక సజీవ కళగా జనులు ఇప్పుడు ఆదరించడము లేదు. అట్టి పరిస్థితిలో ఉదాహరణముల సమాచారమును చెప్పడము కంఠశోషయే. ముందే చెప్పినట్లు ఉదాహరణములలో వృత్తములు తాళరహితములు, కళికోత్కళికలు తాళబద్ధములు. కావున వీటికి సంగీతమును సమకూర్చవచ్చును. శ్రీ మంచాళ జగన్నాథరావు గారు ఇట్టి ప్రయత్నమును చేసినారు. తాళ్లపాక పెద తిరుమాలాచార్యుని శ్రీవేంకటేశ్వరోదాహరణమునకు వారు స్వరకల్పన చేసినారు[10]. ఆ వివరములను మొదటి అనుబంధములో చదువవీలగును. వారి స్వరకల్పన సంగ్రహమును క్రింద ఇస్తున్నాను (క్రమముగా విభక్తి, రగడ, రాగము, తాళము) –

ప్రథమ – వృషభగతి – నాట – త్రిపుట
ద్వితీయ – ద్విరదగతి – గౌళ – ఝంపె
తృతీయ – హయప్రచార – ఆరభి – తిశ్ర (ఏక)
చతుర్థి – హరిగతి – వరాళి – ఆది

(వెంకటరావుగారి పుస్తకములో వృషభగతి రగడ అని చెప్పబడినది సరి కాదు)

పంచమి – ద్విరదగతి – శ్రీ – ఝంపె
షష్ఠి – హయప్రచార – మేచబౌళి – తిశ్ర (ఏక)
సప్తమి – హంసగతి – రీతిగౌళ – ఝంపె

(జగన్నాథరావుగారు జయభద్ర రగడ అని చెప్పినది సరి కాదు)

సంబోధన – ద్విరదగతి – కేదారగౌళ – ఝంపె

తెలుగులో ఎన్ని విభక్తులు గలవు?
వ్యాకరణ పుస్తకములు ఎనిమిది (ప్రథమ నుండి సప్తమి మఱియు సంబోధన) అని చెప్పుతాయి. కేతన వ్రాసిన ఆంధ్రభాషాభూషణములో[9] ఇలా చెప్పాడు-

వ. అనంతరంబ విభక్తులు చెప్పెద బ్రథమయు ద్వితీయయు దృతీయయు జతుర్థియు బంచమియు షష్ఠియు సప్తమియు సంబోధనంబు నన నెనిమిది తెఱంగుల విభజింపబడుటం జేసి విభక్తు లనంబరగె. చేయువాడు ప్రథమయు, జేయంబడినది ద్వితీయయు, నుపకరణంబు తృతీయయు, జేయించుకొనువాడు చతుర్థియు, బాయుటకుం బట్టయినది పంచమియు, నొడయండు షష్ఠియు, నునికిపట్టు సప్తమియు, సమ్ముఖంబు సేయునది సంబోధనంబును నగు. 68.

కేతన అంగీకరించిన విభక్తి ప్రత్యయములు- న్, చే, కై, వలన, కు, యొక్క, అందు. వీనికి పెద్దన తో, కొఱకు, పట్టి, ఉండి, కంటె, న అను ప్రత్యయములను కలిపెను. ప్రౌఢ వ్యాకరణములో గుఱిచి, చేసి, తోడుత, పొంటె, ఉండి అను ప్రత్యయములు కూడ నున్నవి. ఉదాహరణకవులు కేతన నిర్ణయించిన విధముగా విభక్తులను వాడారు.

సంస్కృత వ్యాకరణము ననుకరించి తెలుగు వైయాకరణులు కూడ భాషలో ఏడున్నొకటి విభక్తులను తెలిపారు. కాని తెలుగులో కొన్ని చిక్కులు ఉన్నాయి. అవి-

ఒకే విభక్తిలో నున్న ప్రత్యయములను ఒకదానికి మఱొకటి మార్చ వీలుకాదు. చే- మఱియు తో- ప్రత్యయములు తృతీయా విభక్తికి చెందినను, చే- ఉన్న చోటులలో తో-ను ఉంచలేము. చే-ప్రత్యయము కరణార్థములో వాడబడగా, తో-ప్రత్యయము సహార్థములో వాడబడుతుంది. కాని సంస్కృతములో ఈ వ్యత్యాసము లేదు.
ఇంకొక చిక్కు ఏమనగా తెలుగులో ఒక విభక్తి ప్రత్యయమునకు బదులు వేఱొకటి వాడబడుట. వేటఁ బోయిరి అన్నపుడు వేటకు బోయిరి అని అర్థము. ఇక్కడ షష్ఠికి బదులు ద్వితీయ ఉపయోగించబడినది. కావున ప్రత్యయముల వాడుకచే విభక్తిని నిర్ణయించలేము. కి కు ప్రత్యయములు షష్ఠీ విభక్తి యయినను, అది సామాన్యముగా చతుర్థిలో (dative) ఎక్కువగా కనబడుతాయి. నిర్ధారణ షష్ఠిగా లో ప్రత్యయము చాల తక్కువ చోటులలో కనిపించును, ఎక్కువగా లో అధికరణార్థ (locative) రూపమైన సప్తమిలో కనబడును. యొక్క ప్రత్యయము షష్ఠికి చెందినదైనను, దానిని అదృశ్య రూపములో ఎక్కువగా నుపయోగిస్తాము. అర్థము ననుసరించి తెలుగులో పదునాలుగు విభక్తులు ఉన్నవి అని ఈ మధ్య నేను చదివినాను. తెలుగులో ఎన్నియో మార్పులు వచ్చినవి. కాని మనము ఇంకను సంఖ్యల రూపములో గల విభక్తులను వొదిలివేసి, ప్రశ్నలను అడిగి వచ్చు జవాబుల ప్రకారము విభక్తులను నిశ్చయించిన బాగుగా ఉంటుంది.
కర్త్రర్థక, కర్మార్థక, ప్రేరణార్థక (కరణార్థక), సహార్థక, సంప్రదానార్థక, తులనార్థక, సంబంధార్థక, అధికరణార్థక, సంబోధనార్థకములుగా విభక్తులను వర్గీకరించుట.
కర్త్రర్థక – ప్రథమా – ఎవరు, ఏమి, ఏది
కర్మార్థక – ద్వితీయా – ఎవరిని, దేనిని
ప్రేరణార్థక – ఎట్లు
సహార్థక – ఎవరితో, దేనితో
సంప్రదానార్థక – ఎవరికి, దేనికి
తులనార్థక – ఎవరికన్న, దేనికన్న, ఎవరిలో, దేనిలో
సంబంధార్థక – ఎవరి, దేని
అధికరణార్థక – ఎక్కడ
సంబోధనార్థక – సంబోధనా ప్రథమ

ప్రశ్నోత్తరములతో విభక్తుల అర్థమును అన్వయమును సులభముగా నిర్ణయించ వీలవుతుంది. ఇలా చేస్తే మనకు ఎన్నియో క్రొత్త ప్రత్యయములు కూడ లభిస్తాయి. కావలయునన్న ఇంకను ఇట్లు విభక్తులను ఎక్కువ చేసికొన వచ్చును. అంకెలను విభక్తులనుండి తీసివేయుట ముఖ్యమైన కర్తవ్యమని నా భావన.

ఉదాహరణ కావ్యములు
నాకు తెలిసి ఇంతవఱకు పూర్తిగా లభించిన ఉదాహరణ కావ్యముల పేరులను క్రింద ఇస్తున్నాను. ఇది సంపూర్ణము కాదు, నాకు తెలియనివి ఇంకా ఎన్నో ఉండవచ్చును. మీకెవరికైనా తెలిసి ఉంటే చెప్పండి.

(1) బసవోదాహరణము – పాలుకుఱికి సోమనాథ కవి
(2) బసవోదాహరణము (సంస్కృతము) – పాలుకుఱికి సోమనాథ కవి
(3) త్రిపురాంతకోదాహరణము – రావిపాటి త్రిపురాంతక కవి
(4) శ్రీవేంకటేశ్వరోదాహరణము – తాళ్లపాక పెద తిరుమలయ్య
(5) చిక్కదేవరాయోదాహరణము (సంస్కృతము) – తిరుమలాచార్యుడు
(6) శ్రీ హనుమోదాహరణము – చిత్రకవి పెద్దన
(7) శేషార్యోదాహరణము – బాలకవి అనంతయ
(8) శ్రీ కృష్ణోదాహరణము – కాకునూరి అప్ప కవి
(9) శివోదాహరణము (సంస్కృతము) – ఓరుగంటి రామాయామాత్యుడు
(10) మల్లికార్జున దేవస్తవోదాహరణము (సంస్కృతము) – కాళీపట్నపు సిద్ధరామ కవి
(11) శ్రీ నాగేశ్వరోదాహరణము – మండపాక పార్వతీశ్వర శాస్త్రి
(12) గోపాలోదాహరణము – విశ్వనాథ సత్యనారాయణ
(13) వీరేశలింగోదాహరణము – మధునాపంతుల సత్యనారాయణ శాస్త్రి
(14) అన్నమార్యోదాహరణము – తిమ్మావజ్ఝల కోదండరామయ్య
(15) శంకరోదాహరణము – శంకరప్రసాద్
(16) శ్రీమద్రామానుజోదాహరణము – చెలమచెర్ల రంగాచార్యులు
(17) ఆంధ్రలక్ష్మీవైభవోదాహరణము – చెలమచెర్ల రంగాచార్యులు
(18) శ్రీ విశాలాంధ్రోదాహరణము – దివాకర్ల వెంకటావధాని
(19) శ్రీ వీరభద్రోదాహరణము – మల్లంపల్లి వీరేశ్వర శర్మ
(20) విరూపాక్షోదాహరణము – మల్లంపల్లి వీరేశ్వర శర్మ
(21) శ్రీ లక్ష్మీనరసింహోదాహరణము – సుప్రసన్న
(22) సామగానప్రియోదాహరణము – బుర్రా కమలాదేవి
(23) వివేకానందోదాహరణము – పాటిలు తిమ్మా రెడ్డి
(24) శ్రీవేంకటాద్రినిలయోదాహరణము – గాజుల వీరయ్య
(25) శ్రీ రామోదాహరణము – నిడుదవోలు వేంకట రావు
(26) సి. పి. బ్రవున్ ఉదాహరణము – సన్నిధానం నరసింహ శర్మ
(27) యేసు క్రీస్తు ఉదాహరణము – పులివెండ్ల సాల్మన్ రాజ్
(28) వైజయంతీ శ్రీనివాస కల్యాణోదాహరణము – కపిలవాయి లింగమూర్తి
(29) శ్రీ భీమరాయ ఉదాహరణ కావ్యము – గుఱ్ఱం ధర్మోజి రావు
(30) శ్రీ ఆర్థర్ కాటన్ ఉదాహరణ కావ్యము – గుఱ్ఱం ధర్మోజి రావు
(31) శ్రీ దత్తాత్రేయోదాహరణము – కుప్పా కృష్ణమూర్తి
(32) శ్రీ గణపతి సచ్చిదానంద దత్తోదాహరణము – ఆదిభట్ల కామేశ్వర శర్మ
(33) శ్రీ దక్షారామ భీమేశ్వరోదాహరణ కావ్యము – వి. ఎల్. ఎస్. భీమశంకరం
(34) శ్రీ శారదోదాహరణ తారావళి – జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

ఇందులో 1-25 వఱకు వేంకటరావుగారి ఉదాహరణ వాఙ్మయములో పేర్కొనబడినవి, 26-31 వఱకు భీమశంకరంగారి భీమేశ్వరోదాహరణ కావ్యములో పేర్కొనబడినవి.

నాకు ఎంతయో నచ్చిన ఉదాహరణ కావ్యము బుర్రా కమలాదేవిగారి సామగానప్రియోదాహరణము. దానిని మీరు రెండవ అనుబంధములో చదువ వీలగును.

ముగింపు – నేను విభక్తులను పరిచయము చేయునప్పుడు ఒక సార్వవిభక్తిక సంస్కృత శార్దూలవిక్రీడితమును ముకుందమాలనుండి మీకు సమర్పించినాను. అది కృష్ణునిపైన వ్రాయబడినది. ఈ వ్యాసమును శ్రీ రామునిపైని సంస్కృతములోని సార్వవిభక్తికముతో ముగించ దలచాను. ఇది బుధకౌశికుడు వ్రాసిన శ్రీ రామ రక్షాస్తోత్రములోని చివరి పద్యము-

రామో రాజమణిః సదా విజయతే రామం రమేశం భజే
రామేణాభిహతా నిశాచరచమూ రామాయ తస్మై నమః
రామాన్నాస్తి పరాయణం పరతరం రామస్య దాసోఽస్మ్యహం
రామో చిత్తలయః సదా భవతు మే భో రామ మాముద్ధర

రామః రాజమణిః సదా విజయతే – రాజులలో మణియైన రాముడు ఎల్లప్పుడు విజయవంతుడు
రామం రమేశం భజే – రమయొక్క భర్తయైన రాముని భజింతును
రామేణ అభిహతా నిశాచరచమూః – రాక్షస సైన్యము రామునిచే చంపబడెను
రామాయ తస్మై నమః – రాముని కొఱకు (కి) నా నమస్సులు
రామాత్ నాస్తి పరాయణం పరతరం – రామునికంటె వేఱు గమ్యము లేదు
రామస్య దాసః అస్మి అహం – నేను రామదాసుడిని
రామో చిత్తలయః సదా భవతు మే – నా చిత్తమెప్పుడు రామునియందుండు గాక
భో రామ మాం ఉద్ధర – ఓ రామా, నన్నుద్ధరించుము
(ఇంకాఉంది)

----------------------------------------------------------

రచన: జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు, ఈ మాట అంతర్జాల మాసచత్రిక

సౌజన్యంతో