శ్లోకము - 3

శ్లోకము - 3

సాహితీమిత్రులారా!

శ్లోకం గురించిన వ్యాసంలో 3వ భాగం ఆస్వాదించండి.........

శ్లోకముల లయతో వృత్తములు, అర్ధసమవృత్తములు
అనుష్టుప్పు ఛందములో పేర్కొనబడిన కొన్ని వృత్తములతో శ్లోక లక్షణములతో అర్ధసమ వృత్తములను కల్పించ వీలగును. జయదామన్ సంకలనములో క్రింది వృత్తములకు అట్టి లక్షణములు గలవు.

సరి పాదములకు సరిపోయే వృత్తములు-

క్షమా – మ/ర/లగ UUUU IUIU
నాగరక – భ/ర/లగ UIIU IUIU
నారాచ – త/ర/లగ UUIU IUIU
ప్రమాణికా – జ/ర/లగ IUIU IUIU
హేమరూప – ర/ర/లగ UIUU IUIU (వాగ్వల్లభ)

బేసి పాదములకు సరిపోయే వృత్తములు-

సుచంద్రప్రభా – జ/ర/గల IUIU IUUI
విభా – త/ర/గగ UUIU IUUU
శ్యామా – త/స/గగ UUII IUUU
పద్మమాలా – ర/ర/గగ UIUU IUUU
గాథ – ర/స/గగ UIUI IUUU

మొదటి పట్టికలోని ఏ వృత్తమునైనా శ్లోకపు సరి పాదముగా, రెండవ పట్టికలో ఏ వృత్తమునైనా శ్లోకపు బేసి పాదముగా వాడుకొని అర్ధసమ వృత్తము కాని, విషమ వృత్తమును గాని శ్లోక రూపములో వ్రాయ వీలగును. తెలుగులో ప్రాస నియతము అన్న సంగతి మఱువరాదు. శ్రీకృష్ణపరముగా ఇట్లు కల్పించిన శ్లోకములతో ఒక దశకమును క్రింద చదువవచ్చును.

గాథ/ నాగరక – UIUI IUUU // UIIU IUIU

ముద్దు మోము గనన్ లేవే
హద్దులు మోదమొందఁగా
సద్దు సేయక రావా నా
వద్దకుఁ గృష్ణమోహనా – 1

నీవె నాకు నిధుల్ దేవా
జీవము నీవు మన్కిలో
నావ నాదు భవాంభోధిన్
నీవని నమ్మియుంటిరా – 2

శ్యామా/ నారాచ – UUII IUUU // UUIU IUIU

కన్నయ్యను గనంగా నా
కిన్నాళ్లకు మనమ్ములో
పన్నీరు జలపాతమ్మే
సన్నాయి మ్రోఁతలే సదా – 3

నవ్వించు నను నీనవ్వో
పువ్వై విరియుఁ దావితో
మువ్వల్ సడుల మ్రోఁగంగా
దివ్వెల్ వెలుఁగు దివ్యమై – 4

సుచంద్రప్రభా/ ప్రమాణికా – IUIU IUUI // IUIU IUIU

అలోల మా విలాసమ్ము
కళామయమ్ము లాసముల్
కలాపపిచ్ఛ శీర్షమ్ము
చలించఁగా ముదమ్ములే – 5

స్మరించెదన్ సదా నిన్ను
స్మరున్ గన్న పితా హరీ
భరించలేను బాధాగ్నిన్
హరించరా జనార్దనా – 6

పద్మమాలా/ క్షమా – UIUU IUUU // UUUU IUIU

జాలి లేదా జగజ్జాలా
బాలా రావేల యింటికిన్
నీలవర్ణా నిశిన్ రావా
జాలమ్మేలా జయోన్ముఖా – 7

కల్లలింకేల కంజాక్షా
నల్లయ్యా నన్ను జూడరా
ఉల్లమందుండు మో దేవా
మల్లారీ యిందిరాపతీ – 8

విభా/ నారాచ – UUIU IUUU // UUIU IUIU

గోపాల గోపికానందా
మాపాలి దైవమా ప్రభూ
కాపాడ రమ్ము గోవిందా
శ్రీపాదధూళి సద్గతుల్ – 9

నీవేగదా సదా నాయీ
భావాల రూపవైఖరుల్
దేవాధిదేవ శ్రీకృష్ణా
జీవమ్ము నీవె నామదిన్ – 10

హేమమాలినీ–పద్మమాల/ హేమరూప – UIUU IUUU // UIUU IUIU

సార విజ్ఞాన దీపాళీ
శారదా హేమమాలినీ
కోరెదన్ విద్య లీయంగాఁ
గోరెదన్ బుద్ధి నీయఁగా

అనుష్టుప్పు చపలా లక్షణములతో కల్పించిన లీలాశుక అర్ధసమ వృత్తము:

లీలాశుకము – IIU UII IU / IIU UIU IU

విను లీలాశుకము దా
నిను బిల్చెన్ బ్రియంవదా
మనమందా ప్రియుఁడు నిన్
దను దల్చున్ గదా సదా
అష్టి ఛందములో శ్లోకముల మూసలు
శ్లోకమునందలి రెండు పాదములను చేర్చినప్పుడు మనకు లభించే అక్షరసంఖ్య 16. పాదమునకు16 అక్షరాలు ఉండే ఛందము అష్టి ఛందము. ప్రతి పాదములో రెండు శ్లోక పాదములు వచ్చునట్లు వృత్తములను కల్పించి వ్రాయ వచ్చును. అట్లు నేను కల్పించిన కొన్ని వృత్తములను క్రింద ఇస్తున్నాను.

1) కాల – ర/ర/మ/య/జ/గ UIUU IUUU – UIUU IUIU 16 అష్టి 21011

ఆలయమ్మందు నున్నావా
యాలకించంగ లేవుగా
మూలలో దాఁగియున్నావా
పూలతోఁ జూడ రావుగా

జాలమే లేద నన్నావా
జాలితో మాట లాడవే
కాలమే కాచు నన్నావా
కాలమైపోయెఁ గూడవే

2) నవనీతము – స/స/భ/జ/జ/గ IIUII UUI – IIUII UIU 16 అష్టి 23452

నవనీతము డెందమ్ము
నవనీతపు ప్రేమలో
ద్రవమైతిని నేనిందు
ధవళాంశ తుషారమై

భువనమ్మొక చిత్రమ్ము
పువులెల్లెడఁ బూయఁగా
నవజీవన మీనాకు
నవమై యెపుడో హరీ

3) రత్నదీప – త/ర/ర/య/జ/గ UUI UIU UI – UIU UI UIU 16 అష్టి 21141

రావేలకో ప్రియా రమ్య
రావమై రత్నదీపమై
జీవమ్ముతో సదా నాకుఁ
జేవయై నవ్య తేజమై

దేవీ మనస్సులోఁ బూల
తీవెగాఁ బాలపుంతగా
నావైపు చూడవా తేలు
నావగాఁ బిల్చు త్రోవగా

4) వసుప్రద – జ/ర/త/ర/జ/గ IU IU IU UU – IU IU IU IU 16 అష్టి 21782
(పంచచామర వృత్తములో ఒక చిన్న మార్పు)

వసంతవేళలో రావా
వసంతలక్ష్మి రీతిగా
హసించుచున్ బ్రశాంతమ్మై
హసన్ముఖీ రసార్ద్రమై

వసించఁగా మనమ్మందున్
వసుప్రదా వరాంగిణీ
వసంతమేగదా యింకన్
ప్రసూనశోభ రాజిలన్

5) పద్మచరణ – స/స/భ/జ/జ/గ IIU IIU UI – IIU IIU IU 16 అష్టి 23452

చరణమ్ముల నీపద్మ
చరణమ్ములఁ గొల్తురా
హరియంచిల నేనెప్డు
హరుసమ్మున దల్తురా

సరసమ్ముగ నీవాడు
సరసీరుహ నేత్రుఁడా
వరమీయఁగ రారమ్ము
వరదా పరమాత్ముఁడా

6) మధువృష్టి – ర/స/ర/జ/జ/గ UIUI IUUI – UIUI IU IU 16 అష్టి 23195

వేణు నాదములీ నాదు
వీనులన్ మధువృష్టియే
గానకోకిలలన్ నేను
కానఁగా మధుమాసమే

వానలో శిఖి నాట్యమ్ము
వైనమౌ రస ధారలే
ప్రాణ మియ్యది నీదైన
ప్రాణమే హరి యెప్పుడున్

7) భావన – భ/ర/ర/స/జ/గ UIIU IUUI – UIIU IUIU 16 అష్టి 22167

పావన మైన దీ ప్రేమ
భావన లన్నియున్ గదా
జీవనరాగమే నీవు
జీవన గీతమే కదా

నా వల పొక్క సంద్రమ్ము
నావయు నీవె దాటగా
ప్రోవుల బూచె నందాల
బూవులు తోట నిండుగా

8) సానంద – మ/ర/మ/య/జ/గ UUUU IUUU – UIUU IUIU 16 అష్టి 21009
మందాక్రాంతపు గతిలో (అదనముగా ఒక లఘువుతో)

సానందమ్మై సదా నిన్నే
సారసాక్షీ తలంతు నేన్
వీణానాద ప్రియా నిన్నే
వేయి పేర్ల జపింతు నేన్

ప్రాణాధారా రసాంబోధీ
రాగతాళ ప్రమోదినీ
జ్ఞానానందా జగన్మాతా
జ్ఞాన మిమ్ము జయప్రదా

9) సునాదినీ – భ/ర/మ/స/జ/గ UIIU IUUU – UIIU IUIU 16 అష్టి 22039
న-గణము తప్పించితే ఉత్పలమాల నడకతోడి పద్యము

చందనగంధినీ రావా
చల్లని స్పర్శ నీయఁగా
సుందరరూపిణీ రావా
చూడ్కుల యమ్ము లేయఁగా

మంద సునాదినీ రావా
మారుని పాట బాడఁగా
నందనవాసినీ రావా
నాట్యము లాడ వేడ్కగా

మాత్రాబద్ధమైన శ్లోకములు
1) ఆఱు మాత్రల నడకతో-

నా నయనములో తారా
నా నవతా కిరణ్మయీ
వేణురవపు గీతోర్మీ
వీనుల కో హిరణ్మయీ

ప్రాణనదిగ వేవేగన్
రా నగుచున్ స్వరాకృతీ
మానసమున నీవేగా
మానవతీ నవద్యుతీ

2) రెండు త్రిమాత్రలు, ఒక పంచమాత్ర (III UI UUI) (III UI UIU)

గళము విప్పి పాడంగ
కలరవమ్ము నిండగా
లలితమైన రాగాల
లలన పాడె చక్కఁగా

వలపు తేనె పారంగ
పలుకు లాయె సోనలై
చలితమాయె చిత్తమ్ము
జ్వలితమైన జ్వాలయై

3) రెండు పంచమాత్రలు, ఒక త్రిమాత్ర (UIU UIU UI) (UIU UIU IU)

మీటవే వీణ వేవేగ
మీటి పల్కించు రాగిణీ
పాట పాడించు మందాల
బాట వెల్గించు కోమలీ

నోట చిందించు గీతాల
నూటి ముత్యాల నో చెలీ
మూట రత్నాల చల్లు మీ
పూట యానందమై సఖీ

4) రెండు పంచ మాత్రలు, ఒక త్రిమాత్ర (UUI UIU UI) (UUI UIU IU)

రావేల గోకులానంద
రావేల గోపికాపతీ
రావేల శ్యామలాకార
రావేల సోమసుందరా

రావేల వేణుగీతార్థ
రావేల విశ్వమోహనా
రావేల నన్ను గావంగ
రావేల చెన్నుగా హరీ

ఉత్పలమాల, విక్రీడితములలో శ్లోకపు ఛాయలు
మన తెలుగు కవులు శ్లోకమును ఇష్టపడకపోయినా, వారు తఱచుగా వాడే వృత్తములలో శ్లోకపు మూసలు ఉన్నాయి. క్రింద ఉత్పలమాల, మత్తేభవిక్రీడితములలో శ్లోకమును పొందుపఱచి వ్రాసినాను.

మాతృక: ఉత్పలమాల, తనయ: శ్లోకపు ప్రత్యేకత సైతవము

ఉత్పలమాల – UIIUIUII – IUII – UIIUIUIU

మానసమందు జూచితిని – మాధవ యాననమున్ బ్రమోదమై
వేణువు నాదమున్ వినఁగ – వేచితి నేనిట సొక్కి సోలితిన్
నీనగవుల్ ముదమ్మిడును – నిండుగఁ బ్రాణము పొంగు గంగయై
మీనము మేషమేలకొ ర-మించఁగఁ దేనెల ముద్దునీయ రా

ఇందులోని సైతవము – అన్ని పాదములలో 5,6,7 అక్షరములు జ-గణము

మానసమందు జూచితి
నాననమున్ బ్రమోదమై
వేణువు నాదమున్ విన
నేనిట సొక్కి సోలితిన్

నీనగవుల్ ముదమ్మిడు
బ్రాణము పొంగు గంగయై
మీనము మేషమేలకొ
తేనెల ముద్దునీయ రా

మాతృక: మత్తేభవిక్రీడితము, తనయ: శ్లోకము

మత్తేభవిక్రీడితము – I [IUUI IUIU] I I [IUUU IUUI] U

కుసుమమ్ముల్ విరిసెన్ గదా పలు ద్రుమాం-గోద్దీపమై జూడ నం-
దు సమీరమ్ము ప్రియమ్ముగా నతి ప్రమోదో-ల్లాస మెందెందు నిం-
డె సుమాళమ్ము చెలంగెఁగా నెఱ తమిన్ – డెందమ్ము పొంగారె నీ-
వు సమీపమ్మున రాచెలీ యిట భ్రమల్ – వొందన్ గనుల్ నావియున్

ఇందులోని శ్లోకము-

భ్రమల్ వొందన్ గనుల్ నావి
సుమమ్ముల్ విరిసెన్ గదా
ద్రుమాంగోద్దీపమై జూడ
సమీరమ్ము ప్రియమ్ముగా

ప్రమోదోల్లాస మెందెందు
సుమాళమ్ము చెలంగెఁగా
తమిన్ డెందమ్ము పొంగారె
సమీపమ్మున రాచెలీ

మత్తకోకిల – సైతవము
మత్తకోకిల వృత్తములో శ్లోకములోని ఒక ప్రత్యేకతయైన సైతవము దాగి యున్నది. సైతవములో అన్ని పాదములలో 5,6,7 అక్షరములు జ-గణము.

మత్తకోకిల –

ప్రేమ వేణువు నూఁదు వేగము – వీణ మీటెదఁ జక్కఁగా
స్వామి గానమునందు రావము – ప్రాణమందున మ్రోఁగెఁగా
శ్యామ సుందర మూర్తిఁ జూడఁగ – నంద మెల్లెడ నిండుఁగా
ప్రేమ మందిరమందు నీకొక – విందు నిచ్చెదఁ వేడిగా

ఇందులోని సైతవము –

వేణువు నూఁదు వేగము
వీణ మీటెదఁ జక్కఁగా
గానమునందు రావము
ప్రాణమందున మ్రోఁగుఁగా

సుందర మూర్తిఁ జూడఁగ
నంద మెల్లెడ నిండుఁగా
మందిరమందు నీకొక
విందు నిచ్చెదఁ వేడిగా

ముగింపు
సంస్కృతములో శ్లోక ఛందస్సు మూలము, కాలక్రమేణ జరిగిన మార్పులు, అందులోని విభిన్న రీతులు మున్నగువానిని సోదాహరణముగా వివరించినాను. శ్లోకపు నడకతో క్రొత్త విధములైన అర్ధసమ వృత్తముల సృజననుగుఱించి కూడ తెలియబఱచినాను. అంతే కాక 16 అక్షరముల అష్టి ఛందములోని ప్రతి పాదములో రెండు శ్లోక పాదములను ఏ విధముగా ఉంచి వ్రాయవచ్చునో అనే సంగతిని కూడ మీముందు పెట్టినాను. శ్లోకముతో ఎన్నో కవితలను తెలుగులో వ్రాయ వీలగును, ముఖ్యముగా భావకవిత్వమును. ఈ వ్యాసము అందఱికి ఉపయోగకారిగా ఉంటుంది అనుకొంటాను. నేను ఇక్కద చెప్పినది ఒక సంగ్రహమే. మూడు వేల సంవత్సరాలుగా సంస్కృత సాహిత్యములో అనుష్టుప్పు ఒక ముఖ్య పరికరముగా వాడబడినది. అదే లేకపోతే మనకు వేదములలో కొన్ని భాగములు, భారత రామాయణాలు, కావ్యాలు ఉండేవి కావు. అందువలన ఇది ఛందశ్శాస్త్రములో ధ్రువతారవంటిది. క్రింద శ్లోకమును గుర్తు పెట్టుకొనుటకై రెండు శ్లోకపు అనుకరణలతో (మొదటిది ఎవరో తెలియదు, బహుశా గిడుగు సీతాపతి, రెండవది ఝరుక్ శాస్త్రి) ఈ వ్యాసమును ముగిస్తాను.

ఒక్క కాని ఒకే కాని
రెండు కానులు అర్ధణా
మూడు కానులు ముక్కాని
నాల్గు కానులు ఒక్కణా!

అనుష్టుప్పు అనుష్టుప్పే
ఎవ్వరేమని అన్ననూ
కనిష్టీపు కనిష్టీపే
హెడ్డు కానంత దాకనూ

-----------------------------------------------------------

రచన: జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు, 

ఈమాట సౌజన్యంతో